Vadeli İşlem ve Opsiyon Piyasası (VİOP)

İnsan yaşantısının bir uzantısı olan ekonomi ve finansal piyasalar her an için büyük dalgalanmalar yaşamaya müsait yapılardır. Aniden ortaya çıkacak finansal depremlerde yatırımcılar telafisi olmayan kayıplarla karşı karşıya kalabilirler. Ancak yatırımcılar önlemlerini almaları durumunda bu tür çöküşlerden yok olmadan en az hasarla kurtulmak mümkün. VİOP kontratları işte bu noktada koruma amaçlı kullanımı ve yüksek volatilite taşıyan piyasalarda fark yaratmaktadır.

Temelde insan oğlunun daha fazla kazanma dürtülerine ve riskli durumlarda kayıpların önüne geçmesine hizmet eden finansal yapılar arasında yer alan VİOP piyasaları bu günkü yazımızın konusunu oluşturmakta.

VİOP Nedir?

VİOP vadeli işlemler piyasası olarak bilinmektedir. VİOP piyasaları; Borsa İstanbul bünyesinde işlem gören sermaye piyasası araçları üzerine düzenlenmiş vadeli işlem ve opsiyon sözleşmeleri ile diğer türev ürünlerin elektronik ortamda alım-satımının yapıldığı piyasaların kısa adıdır. Fiyatların değişiminden elde edilen bir gelir şeklinde kabaca tanımlanabilir. Yine kabaca bir tabir ile bu piyasalarda senet alınıp satılmaktadır.

Vadeli İşlem Sözleşmeleri, sözleşmenin taraflarına, standartlaştırılmış miktar ve kalitedeki bir malı, kıymeti veya finansal göstergeyi, belirlenen ileri bir tarihte, bugünden üzerinde anlaşılan fiyattan alma veya satma yükümlülüğü veren sözleşmelerdir.

Vadeli İşlem ve Opsiyon borsası, düşük teminat ve çift yönlü işlem açabilme avantajının yanı sıra, yatırımcılara ürün çeşitliliği ile farklı portföy oluşturma ve riskten korunma imkanı vermektedir.

Türev Ürün Nedir?

Sözlük anlamı türemiş, türetilmiş olan bu kelime finansal piyasalara da bu mantık çerçevesinde kullanılmaktadır. Bu bağlamda türev ürün ise getirisi başka bir varlığın getirisinden türetilmiş araçlar olarak tanımlanmaktadır. Forward, future, swap ve opsiyon bu tür işlemlerin en çok kullanılanlarıdır. Türev araçlar döviz, faiz, altın gibi pek çok kaynak üzerinden türetilebilirler.

Türev ürünler riskten korunmak için ve kaldıraçlı işlem sayesinde belli oranda risk alarak kar sağlamak amacıyla kullanılan ürünlerdir. Bu tür ürünlerin en önemli özelliği vade diyebiliriz.

Türev ürünlerin alınıp satıldığı VİOP piyasalarında belirttiğimiz gibi işlemlerin ana mantığı bir vadeye dayanmasıdır. Put option ve call option nedir? sorusu bu noktada önem kazanmaktadır.

Alım opsiyonu Call Option, alıcısına gelecekte belirli bir miktarda varlığı, belirli bir fiyattan alma hakkı veren opsiyon sözleşmesidir.

Satış opsiyonu Put Option, Alıcısına gelecekte belirli bir miktarda varlığı, belirli bir fiyattan satma hakkı veren opsiyon sözleşmesidir.

VİOP'ta Hangi Sözleşmeler İşlem Görmektedir?

Viop'ta işlem gören sözleşme türlerine aşağıda başlıklar halinde yer vermeye çalışacağız. Viop işlem sözleşmeleri belli esaslara ve limitlere dayanmaktadır. Bunlar; Dayanak varlık, sözleşme büyüklüğü, uzlaşma şekli, günlük ve vade sonu uzlaşma fiyatları, vade ayları, takas süresi, sözleşmenin vadesi ve son işlem günü, fiyat kotasyonu ve minimum fiyat adımı, baz fiyat ve günlük fiyat değişim limiti, işlem saatleri ve işlem teminatı esasları.

Şimdi vadeli işlem sözleşmeleri çeşitlerini ve yukarıda belirttiğimiz esas ve limit detaylarını paylaşacağız.

Pay Vadeli İşlem Sözleşmeleri

Pay vadeli işlem sözleşmesi nedir? Yılın tüm aylarında bu sözleşmelere yatırım yapılabilir ve 3 ay vade döngüsünü kapsamaktadır. Elde edilen karlar işlemin ertesi günü hesaba yansıtılırken, zarar ise direkt çekilmektedir.

Dayanak Varlık: Borsa İstanbul Pay Piyasasında işlem gören ve Borsa tarafından belirlenen kriterlere göre seçilen paylardır.

Sözleşme Büyüklüğü (Standart Sözleşme): Bir adet standart sözleşme, dayanak varlığa ait 100 adet pay senedini temsil etmektedir. Dayanak varlığın fiyat ve miktarını etkileyecek sermaye artırımı, birleşme ve benzeri durumlarda Borsa tarafından sözleşmelerde fiyat ve/veya çarpan değişikliği yapılması halinde, sözleşme büyüklüğü standart sözleşme büyüklüğünden farklı belirlenebilmektedir. Bu durumda "sözleşme büyüklüğü standart" ve "sözleşme büyüklüğü standart olmayan" şeklinde farklı sözleşmeler işlem görebilir.

Uzlaşma Şekli: Pay senedine dayalı vadeli işlem sözleşmelerinin uzlaşma yöntemi olarak fiziki teslimat uygulanır ve pay senetlerinin sözleşme fiyatı üzerinden kaydi olarak el değiştirmesi şeklinde gerçekleşir.

Günlük ve Vade Sonu Uzlaşma Fiyatları: Günlük uzlaşma fiyatı; normal seans sonunda hesapların güncellenmesinde kullanılan günlük uzlaşma fiyatı belirlenir ve bu son 10 işlem üzerinden şekillenir. Vade sonu uzlaşma fiyatı; Dayanak varlık olarak kabul edilen her payın son işlem gününde spot piyasadaki seansta oluşan kapanış fiyatı, vade sonu uzlaşma fiyatı olarak kabul edilir.

Vade Ayları: İçinde bulunulan ay ve bu aya en yakın iki ay olmak üzere üç vade ayına ait sözleşmeler işlem görmektedir ve bu yılın tüm ayları için geçerlidir.

Takas Süresi: Fiziki teslimat işlemlerinde takas süresi T + 2 olarak uygulanmaktadır.

Sözleşmenin Vadesi ve Son İşlem Günü: Her vade ayının son iş günüdür.

Fiyat Kotasyonu ve Minimum Fiyat Adımı: Minimum fiyat adımı 0,01’dir. Miktar teklifleri bir adet sözleşme ve katları şeklinde girilmektedir.

Baz Fiyat ve Günlük Fiyat Değişim Limiti: Baz fiyat, günlük fiyat değişim limitlerinin hesaplanmasında kullanılan fiyattır. Günlük fiyat değişim limiti, her bir sözleşme için belirlenen baz fiyatın ±%20’sidir.

İşlem Saatleri: 09:30 - 18:10 saatleri arasında tek seans.

İşlem Teminatı Esasları: Takas Mevzuatı çerçevesinde belirlenir.

Endeks Vadeli İşlem Sözleşmeleri

Endeks vadeli işlem sözleşmesi nedir? Bu sözleşmeler BIST 30 endeks vadeli işlem sözleşmeleri, BIST likit banka vadeli işlem sözleşmeleri ve BIST banka dışı likit 10 vadeli işlem sözleşmeleri şeklinde ele alınmaktadır.

Bu 3 endeks vadeli işlem sözleşmesi türü için de Dayanak varlık, sözleşme büyüklüğü, uzlaşma şekli, günlük ve vade sonu uzlaşma fiyatları, vade ayları, takas süresi, sözleşmenin vadesi ve son işlem günü, fiyat kotasyonu ve minimum fiyat adımı, baz fiyat ve günlük fiyat değişim limiti, işlem saatleri ve işlem teminatı esasları ayrı ayrı belirlenmiştir.

Döviz Vadeli İşlem Sözleşmeleri

Döviz vadeli işlem sözleşmesi nedir? Birikimlerini güvenilir bir şekilde değerlendirmek isteyenlerin yöneldikleri VİOP piyasasında, altın, gümüş, hisse senetleri gibi alternatif ürünlere yönelmek yerine direkt olarak para birimlerine yönelmiş kişilerin seçtikleri bir vadeli işlem sözleşmesi olarak tanımlayabiliriz.

Türk lirası karşılığında vadeli olarak Amerikan doları yatırımı yapmak isteyenlerin, dayanak varlık olarak TL/Dolar kurunu tercih etmesi şeklindeki Dolar vadeli işlem sözleşmesi tanımını yaptıktan sonra diğer döviz türlerine göre adlandırılan vadeli işlem sözleşmelerini şu şekilde sıralayabiliriz;

• Euro vadeli işlem sözleşmesi
• Euro/USD çapraz kur vadeli işlem sözleşmesi
• RUB/TL vadeli işlem sözleşmesi
• CNH/TL vadeli işlem sözleşmesi
• GBP/USD vadeli işlem sözleşmesi

Kıymetli Madenler Vadeli İşlem Sözleşmeleri

Kıymetli madenler vadeli işlem sözleşmesi nedir? Altın vadeli işlem sözleşmelerinde dayanak varlık saf altındır. Sözleşmenin standart büyüklüğünün 1 gram, uzlaşma şeklinin ise nakit olduğunu belirtmek gerekir. VİOP'ta sadece altın işlem görmektedir. Altın dışında gümüş, platin, paladyum gibi ürünler de kıymetli metal denildiğinde akla gelse de altının işlem hacminin yüksek olması vadeli işlem piyasasında tek olarak yer almasını sağlamıştır. Aşağıdaki işlemler de Borsa İstanbul'da listelenmektedir.

• Altın vadeli işlem sözleşmeleri
• Dolar/Ons altın vadeli işlem sözleşmeleri
• Dolar/Ons gümüş vadeli işlem sözleşmeleri
• Dolar/Ons paladyum vadeli işlem sözleşmeleri
• Dolar/Ons platin vadeli işlem sözleşmeleri

Emtia Vadeli İşlem Sözleşmeleri

Emtia vadeli işlem sözleşmesi nedir? Bir emtianın belirlenmiş gelecek bir tarihte alım satımına yönelik sözleşmelerdir. Bir vadeli işlem sözleşmesi emtianın teslim tarihini ve fiyatını kesin olarak belirler.

Emtia spot piyasaları fiziksel ürünün satıcıdan alıcıya direkt olarak teslim edildiği nakit piyasalarıdır. Bu piyasada genellikle satıcılar, üreticiler, çiftçiler, madenciler, petrol ve gaz sondajcıları yer almaktadır.

Enerji Vadeli İşlem Sözleşmeleri

Enerji vadeli işlem sözleşmesi nedir? İçerisinde petrol piyasası, doğalgaz piyasası, kömür piyasası ve elektrik piyasası gibi enerji piyasalarının işlem gördüğü borsa alanıdır. Enerji vadeli işlem sözleşmeleri; baz yük elektrik vadeli işlem sözleşmeleri ve üç aylık (çeyreklik) ve yıllık baz yük elektrik vadeli işlem sözleşmesi olarak iki grupta işlem görmektedir.

Baz yük elektrik vadeli işlem sözleşmesinde ve üç aylık (çeyreklik) ve yıllık baz yük elektrik vadeli işlem sözleşmesinde de dayanak varlık; Vade ayının her bir saati için Piyasa İşleticisi tarafından açıklanan Kısıtsız Piyasa Takas Fiyatlarından (KPTF) hesaplanan aritmetik ortalamadır.

Yurtdışı Endeksi Vadeli İşlem Sözleşmeleri

Yurtdışı endeksi vadeli işlem sözleşmesi nedir? Yurt Dışı Vadeli İşlem Sözleşmeleri (Futures) yurt dışı organize piyasalarda işlem gören kaldıraçlı türev ürünlerdir. İleri bir vadede nakdi veya fiziki teslimat gerektiren, vade, sözleşme büyüklüğü, kaldıraç gibi özellikleri ilgili borsalarca belirlenmiş standart özelliklere sahip kontratlardır.

SASX 10 endeksi vadeli işlem sözleşmesi ise Bosna Hersek Saraybosna borsası gösterge niteliğinde olan endekstir. Saraybosna borsasında işlem gören 10 hisse senedinden oluşmaktadır.

Metal Vadeli İşlem Sözleşmeleri

Metal vadeli işlem sözleşmesi nedir? Metaller Emtia türevleri arasında yer almaktadır ve spot piyasalar dışında türev piyasalarda da işlem görmektedir. Ülkemizde hurda metaller son derece önemidir ve yatırımlara kazanç sağlamaktadır. Bu nedenler metal vadeli işlem sözleşmeleri ile çelik hurda sözleşmelerine yatırım yapılabilmektedir.

Faiz Vadeli İşlem Sözleşmeleri

Faiz vadeli işlem sözleşmesi nedir? Borsa İstanbul tarafından açıklanan Türk Lirası Gecelik Referans Faiz Oranını dayanak varlık olarak alan VİOP sözleşmesidir. Nominal değeri 1.000.000 TL, sözleşme büyüklüğü de 1.000.000 × ( 30/360) × 0,01 = 833 şeklinde standart sözleşmedir. Bu piyasada aynı anda içinde bulunulan ay ve bu aya en yakın 6 vade ayı olmak üzere toplam 7 vade ayına ait sözleşmeler işlem görür. İşlemler 09:30 - 18:15 saatleri arasında tek bir seansta gerçekleştirilir.

Pay Opsiyon Sözleşmeleri

Pay opsiyon sözleşmesi nedir? Pay opsiyonu hisse senedi üzerine yazılan opsiyonlar. Opsiyonun kelime anlamı itibari ile de bir hak olduğunu yani zorunluluk olmadığını hatırlatmak isteriz. Opsiyon sözleşmeleri alan tacirler pozisyonlarını uygulamaya koymak zorunda değildir. Pay opsiyonları 10 adet pay senedi üzerine olabiliyor. Opsiyon sözleşmesi, iki taraf arasında yapılan herhangi bir varlığı belirli bir vadeye kadar belirli bir miktarda, bugünden belirlenen kullanım fiyatta satın alma veya satma hakkı tanır.

Pay Endeks Opsiyon Sözleşmeleri

Pay endeks opsiyon sözleşmesi nedir?  Opsiyon alıcıya bir ürününü (endeks, hisse senedi,) belli bir fiyattan, belli bir tarihte alım satım hakkını veren kontrattır. Örneğin 1 adet BIST 30 endeks alım opsiyon sözleşmesi alındığında opsiyonun kullanım fiyatından 100 adet dayanak varlık alma hakkı satın alındığı düşünülebilir. Bu sözleşme ile endeksin yükselmesinden elde edilecek kâra sınır getirmeden zararı ödenen prim ile sınırlamış olur.

Dayanak varlık BİST30 fiyat endeksidir. Sözleşme büyüklüğü; Her bir endeks opsiyon sözleşmesi 10 adet dayanak varlığı temsil eder. Vade ayları; Şubat, Nisan, Haziran, Ağustos, Ekim ve Aralık'tır.

Dolar/TL Opsiyon Sözleşmeleri

Dolar TL opsiyon sözleşmeleri nedir? Türk ekonomisi üzerinde etkisi güçlü olan Dolar, bağımlılığın en fazla olduğu para birimidir. Bunun bir sonucu olarak da Dolar/TL paritesi kurumsal ve bireysel yatırımcının yatırım araçları arasında ilk sırala yer almaktadır. Hem spot piyasaların, hem de türev piyasaların en yüksek hacimli enstrümanı Dolar/TL paritesinin dayanak varlık olduğu Dolar/TL kuru işlemleridir. Sözleşme büyüklüğü 1.000 ABD Dolarıdır. Vade ayları: Aynı anda içinde bulunulan ay ve bu aya en yakın 2 vade olmak üzere toplam 3 vade ayına ait sözleşmeler işlem görür. Vade sonu: Her vade ayının son iş günüdür.

VİOP'ta Nasıl İşlem Yapılır?

Online bir işlem olan VİOP işlemleri için öncelikle bu hizmeti sunan bir VİOP platformunda hesap açmak gerekmektedir. VİOP üyeliği bulunan bir aracı kurum veya bankada açılacak kullanıcı hesabı ile piyasada bulunan tüm değerleri alıp satmak mümkün. VİOP’ta emirlerin iletimi elektronik sistemler aracılığı ile yapılmaktadır. Üyeler emirlerini bilgisayarlar ya da mobil cihazlar üzerinden borsaya iletmektedir.

Daha sonra tüm gerçek ve tüzel kişiler risk bildirim formunu imzalamalıdır. Devamında bireysel olarak ya da yatırım danışmanlarından yatırım tavsiyesi alarak alım satım kararı verilebilir.

Her alışverişte olduğu gibi bu piyasada da risk en önemli faktörlerden birisidir. İşlem sonrası risk kontrolü yapılan VİOP piyasasında kontrollerden geçmek için Takasbank tarafından belirlenen teminat yatırımcının hesabında bulunmalıdır.

Sonraki aşama emirlerin borsaya iletilmesidir. Borsaya iletilmek üzer verilen emir eksiksiz olmalıdır. Kaç adet sözleşmenin alınıp satıldığı, alınan satılan sözleşmeyi, sözleşmenin alım satım fiyatı, emir türünü, yöntemini ve süresini eksiksiz belirtmek gerekmektedir.

Örneğin gram altın almak isteyen bir yatırımcı fiyat 840 TL iken bir alım emri verebilir. VİOP piyasasında çok sayıda yatırımcı bulunduğu için her gün binlerce emir işlenir. İşlem kontratları pek çok türde işlem yapmaya olanak sağlamaktadır. Sahip olunan tüm para ve yatırım araçları TakasBank'ta güvenle saklanır.

Örneğimizde belirttiğimiz 1 gr altın alım emri Mobil cihazlar ya da bilgisayarlar aracılığı ile borsaya iletilir. Aynı fiyattan altın satmak isteyen bir yatırımcı olduğunda o kişinin girdiği emir de borsaya iletilir. Bu aşamada borsanın görevi emirleri eşleştirip ticaretin yapılmasını sağlamaktır. 840 TL'den alım emri girilen gr altın fiyatı 850 TL'ye geldiğinde alım pozisyonunu kapatacağınızı varsayalım. Bunun için ilgili fiyat üzerinden bir satış emri göndermek gerekmektedir. Emir yine borsaya iletilir, aynı fiyattan alım yapmak isteyen bir yatırımcı olduğunda borsa emirleri eşleştirir, ticareti tamamlar. Bu satıştan elde edilen 10 TL bakiyeye eklenmektedir.

Bu noktada fiziksel piyasa ile VİOP piyasasının farkına değinmek gerekiyor. Fiziksel piyasada bu işlemi yapabilmek için gr altın alış değeri olan 840 TL'lik bir sermaye gerekmektedir. VİOP piyasasında ise kullanılan sermaye kaldıraçlı işlem avantajı ile çok daha az olabilir, çünkü VİOP işleminde açılan pozisyonun tüm bedeli değil, TakasBank tarafından belirlenen tutarın teminatını ödemek yeterlidir. Kaldıraç oranı da ürünün değeri ve yatırılan teminat arasındaki orana göre belirlenir.

VİOP işlemlerinin bir diğer avantajı da fiyatlar düşerken de para kazanabilecek işlem yapma ayrıcalığıdır. Örneğimizden yola çıkarsak, altın fiyatları düşmeye başladığında hiç pozisyon yokken 850 TL seviyesinden bir satış emri verildiğinde satış pozisyonu açılmış olur. Böylece fiyatlar düştükçe kazanç elde edilebilir.

VİOP Piyasalarında yazımızın başından itibaren belirttiğimiz gibi altına, dövize, borsa endeksine, pay senetlerine ve diğer pek çok yatırım aracına yatırım yapılabilir.

Güvenilir VİOP işlem platformları hakkında yapılacak bir araştırma ile bu piyasaya girmek son derece önemli. Kendi içerisinde riskleri barındıran bu tür işlemleri bir de SPK tarafından onaylanmamış, güvenilir olmayan platformlar üzerinden yapmak ciddi kayıplara yol açabilir.

Gelbaba.com web sitesinin portal bölümünde tüm finansal piyasalar ile ilgili bilgilendirici ve detaylı makaleler bulabilir, yatırım öncesinde zihin açıcı fikirler edinebilirsiniz.