Netiquette Kavramı: Dijital Görgü

Bugün hayatımızı şekillendiren, içinde yaşadığımız toplumu biçimlendiren kurallar bir günde oluşmamış, bir sürekliliğin sonucu ortaya çıkmıştır. Toplumsal hayatı düzenleyen kurallarının doğu toplumlarında ilk örnekleri M.Ö. 2400’lü yıllarda Mısır kralı Ptah-Hotep dönemine kadar uzanırken günümüzde uygulanan görgü kurallarının temeli Batı toplumlarında görülmektedir. Fransız sarayında Kral 14. Louis döneminde saraya gelenlere gerekli görgü kurallarını öğretmek amacıyla “etiquette” isimli kitapçık verilerek uymaları gereken kurallar öğretilirdi.

Her yeni dönem kendi kurallarını getirmiştir. İlkçağ toplumlarından, ortaçağdaki feodal döneme, Fransız devriminden, Sanayi Devrimine her dönemin içerdiği kurallardan biri de görgü kurallarıdır.

İnternet sitesinin ilk örneği tarihsel olarak 1970’li yılların ortalarında Palo Alto Araştırma Merkezi (PARC) olarak isimlendirilen efsanevi Xerox tesislerinde başladığı yönünde San Francisco yazılım danışmanı çevrimiçi bir diyalektik yayınlamıştır. Dünyayı etkisi altında alan, yaşadığımız son devrimin de internet devrimi olduğunu düşünürsek bu dünyanın bize getirdiği kuralların bir kolu da dijital görgü kurallarıdır. Son dönemlerde “netiquette” ya da “netik” olarak karşımıza çıkan bu kurallar bütünü dijital dünyanın kendi anayasasını oluşturmaktadır. Yazımızın konusu olan “netiquette” kavramına sizler için tanıtmaya çalışacağımız yazımıza çok vakit kaybetmeden başlayalım.

Netiquette Nedir?

"Netik ne demek" gibi bir soruyu cevaplayarak yazımıza başlarsak; Netik kavramı en genel anlamda dijital dünyayı kullanan insanların uyması gereken kurallar bütünüdür. Dijital dünyayı kullanan insanların birbirlerine karşı davranışlarını düzenleyen kuralların genel adı netiktir. Netiquette anlamından bahsettikten sonra kelime kökenine bir göz atalım. Netiquette kelime kökeni olarak ağ kelimesinin İngilizcesi olan “network” kelimesi ile görgü kuralları kelimesinin İngilizcesi olan “etiquette” kelimelerinin birleşimi olarak “Netiquette” kavramı ortaya çıkmıştır. Dijital görgü kuralları, ağ görgü kuralları şeklinde de Türkçeye çevrilebilmektedir. Bunun dışında dijital edep, dijital nezaket, dijital adap şeklinde de Türkçede farklı sitelerde karşılık bulmaktadır.   İnternetin hayatımıza girdiği 1990’lı yıllardan beri yavaş yavaş hayatımıza girmesiyle birlikte bu yönde insanlar yavaş yavaş bilinçlenmeye başlamıştır. Ancak 2010'lu yıllardan itibaren gerek internetin yaygınlaşması, gerek sosyal medya platformlarının yaygın olarak insanlar tarafından kullanılması, gerekse cep telefonlarının hayatımızın ayrılmaz bir bütün olması bu tür kurallar bütününün insanlar için olmazsa olmazı haline getirmiştir. Özellikle pandemi süreci ile birlikte yaşantımızın birçok alanının daha da dijitalleşmesi netik kavramının önemini her geçen gün artırmıştır.

Netiquette Önemi

Her şeyin dijitalleştiği bir döneme girdiğimizden yazımızın önceki bölümlerinde bahsetmiştik. İnsanlar alışverişlerini, iş toplantılarını, arkadaşlık ilişkilerini, duygusal ilişkilerini vb. birçok faaliyetini dijital dünya üzerinden gerçekleştirmektedir. Bundan 20 yıl öncesine kadar birçok şeyin bu kadar bu kadar dijitalleşmediğini dönemde günlük hayatımızı düzenleyen görgü kuralları vardı. Mesela bir ortama girildiğinde selam vermek, kendinizi tanıtmak gibi kurallara uymak kanun kuralları gibi yazılı olmasa da günlük hayatı düzenleyen sözlü hukuk kuralları gibi hayatımızda yer almaktadır. Bu duruma bir başka örnek de toplu olarak başka insanlarla birlikte bulunduğumuz bir ortamda mesela iş ortamı başka insanları rahatsız etmeyecek şekilde davranışlar sergilemek insanın kişiliği için son derece önemlidir.

Ancak netiquette kurallarını, günlük hayatımızı düzenleyen sosyal kurallardan ayıran en önemli farkı netiquette kurallarının evrensel olmasıdır. Dijital olarak küreselleşen dünyada dijital platformlarda herkesin aynı kurallara riayet etmesi gerekirken, sosyal hayatı düzenleyen kurallar da toplumdan topluma farklılık göstermektedir. Hatta Türkiye özelinde günlük hayatımızı düzenleyen kurallar bölgeden bölgeye, ilden ile demografik olarak farklılık gösterebilmektedir. Bunu da bir dipnot olarak buraya ekleyelim. Son dönemlerde insanlar dijital okuryazarlık, siber zorbalık, sosyal medya kullanımı gibi konularda çok çeşitli eğitimler alma gereksinimi duymaya başlamışlardır. Böylece insanlar dijital dünyayı daha etkin ve yerinde kullanabilmenin püf noktalarını öğrenebilmektedir. Ayrıca bilimsel olarak netiquette kavramı üzerine yazılmış bilimsel makaleler, akademik tezler bulunmaktadır. Bu konularda kendilerini geliştirmek isteyen insanların söz konusu çalışmalara göz atmasını tavsiye etmekteyiz.

Daha mikro anlamda netiquette kavramının önemi; her şeyin hızla değiştiği ve dönüştüğü bu dönemde dijital dünyanın gerisinde kalmak, daha günlük anlamda bu dünyadan dışlanmak istemiyorsanız bu dünyanın ilkelerini ve kurallarını benimsemeniz gerekmektedir. Saatler arasındaki fark aritmetik olarak değişirken, bu süreler arasındaki değişim geometrik oranda değişmektedir. O zaman bunların gerisinde kalmamak için ne yapmalıyız? Gelin şimdi netiquette kuralları ve netiquette ilkelerinden bahsedeceğimiz yazımızın diğer bölümlerine geçelim.

Netiquette İlkeleri Neler?

Netiquette internetin görgü kuralları bütünüdür. Netiquette ilkeleri insanların birbirlerinin hayatlarına saygılı olmasını içermektedir. İnsanlar birbirlerine siber zorbalık yapmamasını, diğer insanların gizli bilgilerine açıklamamalarını, özel hayatlarına dair bilgilerini başka insanlarla paylaşmamalarını ifade eder. Netiquette ilkeleri en genel anlamda karşılıklı saygıyı karşılamaktadır.

Netiquette Rehberi

Bir şeyi satın aldığımızda, eğer aldığımız ürünü kullanmayı bilmiyorsak ilk olarak içinden çıkan kullanma kılavuzuna ya da internet üzerinden nasıl kullanıldığına bir göz atarız. Satın aldığımız bir arabanın, tartının kullanma kılavuzuna bir göz atarız. Hatta satın aldığımız bir yiyeceği nasıl hazırlayacağımız bilmiyorsak ya çevremize sorarız ya da internetten nasıl hazırlayacağımıza bakarız. Görüldüğü gibi her şeyin her durumun kendi içinde bir düzeni bir alfabesi vardır. Dijital dünya da böyledir. Dijital görgü olan netiquette kavramının da bir rehberi vardır ve bu rehberin içinde buna dair yazılı olmayan ancak herkesin benimsediği, benimsemesi gereken kurallar bulunmaktadır. Ufak bir araştırma yapıldığında bu duruma dair çok çeşitli kurallar karşımıza çıkmaktadır. Sizler için bu kuralları derleyerek netiquette kurallarına sizlere açıklamaya çalışacağız.

Netiquette Kuralları

Birazdan bahsedeceğimiz netik kurallarının aslında günlük hayatta da uymamız gereken kurallara ne kadar benzerlik gösterdiğini yazımızın bu bölümünün başında sizlere ufak bir tüyo olarak verelim.

• İyi insan olma, iyi eğitim: Karşınızdaki insanı günlük hayatta hiç karşılaşmayacak da olsanız iletişime geçtiğinizde iletişiminizde nezaket bildiren ifadeleri mutlaka kullanın. Öncelikle kendinizi tanıtın. "Merhaba. İyi akşamlar. Nasılsınız?" gibi ifadeler olmazsa olmazdır. Karşınızdakinin de duyguları olan başka bir birey olduğunu asla unutmayın. Çünkü insanlara verdiğiniz ölçüde değer görürsünüz.
• Yazım kurallarına dikkat etme: Dijital dünyadaki yazımlara bakıldığında, oldukça fazla yazım yanlışları karşımıza çıkmaktadır. Bir milletin olmazsa olmazı “dil”,  korumamız ve geleceğe aktarmamız gereken bir olgudur. Dijital dünyada yazı üzerinden iletişime geçtiğimiz durumlarda tonlama ve mimikler olmadığı için yazdıklarımıza dikkat etmeli, yazdıklarımız kafa karıştırıcı olmadan anlatmak istediklerimiz net bir şekilde anlatmalıdır. Bu konuda noktalama işaretleri ve emojiler bizler için oldukça önemli yardımcılardır.
• Kendinizi tanıtma: Dahil olduğunuz platformlar dijital platformlar olsa da, o insanlarla günlük hayatta karşılaşmayacak dahi olsanız ilk olarak kendinizi tanıtın. Birey olarak başkalarına saygı gösterin ki siz de saygı görün.
• Bildiklerinizi mutlaka paylaşın: Herhangi bir alanda uzmanlığınız, yeterliliğiniz varsa bunları, bu konulara erişimi olmayan insanlarla gerek yazılı gerekse de görsel olarak paylaşmayı ihmal etmeyin. İnternet sayesinde bilgiye ulaşmak çok kolay olsa da, doğru bilgiye ulaşmak son derece önemlidir. Çünkü anlık bilgi paylaşımının çok fazla olduğu internet ortamında bilgi kirliliği oldukça fazladır.
• Empati Kurun: Dijital dünyada bir konuyla ilgili yorum yaparken, e-posta atarken vb. durumlarda "Eğer o insanla karşı karşıya geldiğimde bunları yapabilir miyim, bu ifadeleri kullanabilir miyim?" diye bir düşünüp ona göre karar verin. Günlük hayatta yapamayacağınız şeylerden, dijital dünyada da kaçının.
• Bilgi Kirliliğinden Kaçının: Her duyduğunuz şey doğruymuşçasına internette yaymayın, dezenformasyondan kaçının. Önce araştırın, haberin ya da durumun doğru olduğuna kanaat getirdikten sonra yayınlayın. Daha önce de belirttiğimiz gibi internet bilgi kirliliği için oldukça müsaittir.
• Zamanı etkin kullanın: Bir konuyla ilgili bir gönderi yayınlarken ya da e-posta, WhatsApp mesajı atarken mümkün olduğunca kısa ve net olun. Hem kendinizin hem de karşınızdaki insanın zamandan tasarruf etmesini sağlayın.
• Girdiğiniz Ortama Saygı Gösterin: Toplu olarak kullanıcıların yer aldığı gruplarda, sohbet odalarının kurallarına ve diğer kullanıcılara saygı gösterin.
• Gizliliğe Saygı: Gönderilerinizde başka insanların kişisel fotoğraflarını ya da bilgilerini izinsiz olarak paylaşmayın. Kanuni olarak bunun bir suç olduğunu ve hukuki bir yaptırımla karşılaşabileceğinizi belirtelim.
• Özel Hayata Saygı: Herkesin bir özel hayatı olduğunu düşünerek, formel ilişkilerin yürüdüğü platformlarda uygun saatlerde diğer insanlarla iletişime geçin. Aciliyeti olmayan bir durum yoksa ertesi gün uygun bir saatte ilgili kişiyle iletişime geçin.
• Paylaşımlara Özen: Son dönemlerde özellikle sosyal medya paylaşımlarında kullanıcıların kendilerine dair her şeyi kolaylıkla paylaşması, bu tür paylaşımların içerdiklerine erişemeyen insanlarda demoralizasyon ve üzüntü durumu yaşatmaktadır. Her şeyi bu tür platformlarda paylaşmayarak kendinize dair özel hayatınızı muhafaza edin. Çünkü sosyal medyada netiquette kurallarına uymamak diğer insanlar için incitici olabilir.
• Büyük Harfle Yazmayın: Çevrimiçi ortamda büyük harflerle yazmak, bağırma ve azarlama anlamları taşımaktadır. E-posta ve çevrimiçi tüm yazışmalarımızda imla kurallarınca yazmalı "CapsLook" tuşumuzu kontrol etmeliyiz.

Görüldüğü üzere netiquette kuralları günlük hayatta uymamız gereken kurallarla benzerlik göstermektedir. Saygı bu kuralların temelini oluştururken netiquette altın kuralının temelinde dijital saygı bulunmaktadır.

Netiquette Örnekleri

Kurallarından bahsettiğimiz netiquette dünyasının kurallarından bahsettik. Şimdi de bu kuralları daha daha da açıklayacağımız örneklerden bahsedelim. Paylaşımlara özen kısmına dair bir örnek verecek olursak yediğimiz bir yemeği, gittiğimiz bir tatili tüm ayrıntılarıyla paylaşmak bunları elde edemeyen diğer insanların demoralize olmasına, kendilerinde bir eksiklik hissetmelerine, bunları elde edemedikleri için üzülmelerine yola açabilir. Hatta bunları gören çocuklar aynı şeyleri kendi ebeveynlerinden istediklerinde, ebeveynler bu istekleri karşılayamadığı için yıkıma uğrayabilmektedir.

90’lı yıllarda komşularına yemek verirken insanların üstüne peçete ile kapattığı dönemden, yediklerini çok rahat paylaştıkları dönemlere gelmek gerçekten bizim kültürümüz açısından oldukça hayret edici bir durum.
Özel hayata saygı kısmında da işyeri WhatsApp grubuna özellikle akşam saatlerinde, mesai sonrası zamanlarda aciliyeti olmayan durumlarla ilgili mesaj atmak siber zorbalık olarak nitelendirilebilir. Çünkü mesai dışı zamanlarda insanların özel hayatlarının olduğunu unutmamak gerekir. İşkolik insanların bu durumları çokça yaptığı görülmektedir.

Gizliliğe saygı kısmına da yeni tanıştığınız çok samimiyetiniz olmayan insanlarla fotoğraflarınızı paylaşmak, onların hesaplarını etiketlemek karşımızdaki insana karşı nezaketsizliktir. Bu tür online etiket netiquette kuralları açısından ihlaldir.

Zamanı etkili kullanma konusunda da ses kaydı oldukça faydalı olacaktır. İnsanlar için oldukça kolay ve duyguların açıklanması açısından da açıklayıcı olabilmektedir.

Yaptığımız yorumlara dikkat etmemiz gerekir. Bir başka insanla gireceğimiz sert bir tartışma daha sonra sizlerin hukuki olarak sıkıntılı süreçler yaşamasına neden olabilir. Facebook, Instagram, Twitter gibi platformlarda yapılan paylaşımların altında yapılacak hakaret, tehdit gibi şeyleri içeren yorumlar yorum yapan kişilerin çeşitli ölçülerde ceza almasına neden olabilir. Her ne kadar bu yorumların silinerek kurtulma şansı olduğu düşünülse de, alınacak ekran görüntüsü ya da söz konusu şirketten yapılacak talep doğrultusunda gerekli bilgilerin alınma durumu hukuki yaptırımlardan kaçınma olanağını azaltmaktadır.

Sürekli olarak büyük harflerle mesaj atmak karşımızdaki insan üzerinde negatif yönde bir baskı unsuru olabilmektedir. Bu durum karşımızdaki insanı bize karşı gergin yapabilmektedir.

Dahil olduğunuz gruplarda bir kişi ile yapacağınız sohbeti burada yapmaktan kaçının. Aranızdaki konuşmalarla gruptaki diğer insanların zamanını çalmış olursunuz.

Gönderileriniz altına çok fazla etiket yapmayın. Size verilen limitin tamamını kullanmak zorunda değilsiniz.
Bunlar gibi çok fazla örnek vererek bu kurallar çeşitlendirilebilmektedir. Umarız bu kurallar ve örnekler üzerinden kullanabileceğiniz online netiquette kuralları edinmeniz konusunda sizlere yardımcı olabiliriz. Çünkü sağlıklı bir sistem, sağlam temeller ve düzenli kurallar üzerine inşa edilir. Buralarda olabilecek bir aksilik sistemin zarar görmesine, sistem içindeki diğer insanları olumsuz yönde etkilenmesine neden olur.

Çocuklar İçin Netiquette

Geleceğimizin teminatı olan çocuklarımızın her şeyin en iyisini hak etmektedir. Bu nedenle çocuklarımızın eğitimi son derece önemlidir. Bu noktada özellikle ebeveynlerin çok dikkatli olması gerekmektedir.
Yazımızın önceki bölümlerinde bahsettiğimiz kurallar çocuklarımız için de geçerlidir. Bu kuralların çocuklar için de geçerli olduğunun altını çizmemiz gerekir. Yani çocuklar için netiquette kuralları farklı değildir. Ancak çocukların çok hızlı kavradığını ve öğrendiklerini hayata çok hızlı bir şekilde entegre ettiğini düşünürsek ebeveynlerin çok dikkatli olması gerekmektedir.

Ayrıca akran zorbalığının çocuklar arasında son derece yaygın bir durum olması da göz ardı edilmemesi gereken bir başka durumdur. Çünkü çocukların bir diğer çocuk ile ilgili olumsuz paylaşımlar yapması, bunların da diğer çocuklar tarafından görülmesi akran zorbalığına maruz kalan çocuk üzerinde ağır psikolojik sonuçlar ortaya çıkarabilir. Bu konuda ebeveynlerin çocuklarına gerekli eğitimleri vermesi, saygı gibi kavramları çocuklarına aşılaması son derece önemlidir.

Çocukların dijital dünyada kendini tanımlarken olduklarından farklı şekillerde kendilerini tanımlayabilmektedir. Oluşturdukları online profillere kendilerini çok fazla kaptırdıkları, gerçek hayatta online hayattan farklı bir durumla karşılaştıklarında sıkıntılı durumlar yaşayabilmektedir. Bu da iyi insan olma, iyi eğitim gibi kavramların çocuklarda eksik oluşmasına neden olabilmektedir. Geri dönülmez durumların yaşandığına dair haberlerle de karşılaşılmıştır.

Türkçenin ve noktalama işaretlerinin yanlış kullanılması dijital dünyada çocuklar tarafından çokça yapılmaktadır. Bu da çocukların eğitim hayatını olumsuz yönde etkilemektedir. Çocukların hazırladıkları ödevlerde bu tür hatalarla sık sık karşılaşılmaktadır. Bu ve bunun gibi birçok örnekle birlikte çocuklarımız için onların özel alanlarını çok fazla ihlal etmeden, onların zarar görmelerini engelleyecek şekilde davranmak gerekmektedir. Yetişkin insanların yaşadığı birçok problemin çocukluktan gelen durumların yansıması olduğunu düşünürsek, kontrolü son derece zor dijital dünyanın zararlarından çocuklarımızı korumak için günlük hayatın görgü kurallarıyla birlikte, dijital dünyanın görgü kuralları olan netiquette kurallarını da mutlaka öğretmeliyiz.

Temelini saygı olan netiquette kavramını sizler için anlatmaya çalıştık. Altın kural olarak saygıyı belirttiğimiz durumu “Çevrimdışı olarak ifade edemeyeceğiniz şeyleri ya da yapamadığınız durumları çevrimiçi olarak yapmayın ya da söylemeyin” olarak açabiliriz.

Çok fazla serbestliğin olduğu, insanların özgürce hareket ettiğini düşündüğü bu dünyada özgürlüğümüzün bir başka insanın özgürlüğünü kısıtlamaması gerektiğini belirterek yazımızı sonlandıralım. Günlük hayatımızı şekillendiren bu yazımız gibi birçok yazıya gelbaba.com Portal üzerinden ulaşabilirsiniz. Sizlere fikir verebileceğimiz bir başka yazıda görüşebilmek dileğiyle!