Çocuklarla Verimli Zaman Geçirme Önerileri

Çocuklarla verimli zaman geçirmek günümüz endüstri toplumlarında giderek daha fazla önem kazanmıştır. Günün en az 8 saatlik bölümünde işte veya dışarıda olmak zorunda olan ebeveynler için günlük rutin işler, uyku vb. durumlarından sonra geriye kalan kısıtlı zamanda çocuğuyla/çocuklarıyla geçirecekleri zamanı verimli kullanmaları hem çocuklar hem de ebeveynler için çok önemlidir. Bunun önemini zaman kavramının algılanma biçimlerine bakarak da anlayabiliriz.

Zaman kavramının tek bir tanımı olmamakla birlikte görece birçok anlama geldiği bilinmektedir. Zamanın tanımını yapabilmek için biraz felsefi perspektiften bakmak biraz da bilimsel açıdan bakış açımızı genişletmemiz gerekebilir. Tanım olarak zaman, günlük hayatımızı düzene sokan fiziksel bir olgu, nesnelerin hareketliliklerini belirlemek veya iki durum arasında geçen sürenin ölçme sistemindeki karşılığı, değişim içindeki süreç, oluş, akış, devinim gibi birçok tanımlamaya karşılık gelebilmektedir. Zamanı algılama biçimlerimiz, bizlerin ona atfettiği tanımı da daha da netleştiriyor. Zaman; bir aracın belirli bir hızda belirli bir mesafeyi almasının fen bilimlerinde karşılığı iken, eskiden ölçek olarak kabul edilen güneşin, ayın hareketleri şeklinde tanımlanmıştır. Geçen süre, geride kalan anlar, geriye dönmeyecek olan anlamında da gelen zaman, bu “geri dönmeme” olgusundan dolayı, günlük yaşantılarımızı belirli bir plan dâhilinde kurgulamamızı gerekli kılmaktadır. Bunu çocuklarla geçirilecek kaliteli zaman bağlamında düşündüğümüzde ne kadar önemli olduğunu bir kere daha görebiliriz.

Günü veya haftayı belirli zaman aralıklarına göre planladığımızda bunu yaparken çocuklarla oynayacağımız oyunların, yapacağımız etkinliklerin, aktivitelerin zamanla paralel ilerlemesine, başka deyişle geçen süre ile aktivitelerin ilerleme aşamalarının birbiriyle örtük gitmesine özen göstermemiz gerekmektedir. Bu özenli yaklaşım bizlere yaptıklarımızda ve yapacaklarımızda etkin zaman kazanımını sağlar. İşte geldiğimiz bu noktada zamanın tanımını içine en çok dâhil ettiğimiz günlük işlerimizin, bizlerde eylemlerin gerçekleşme karşılığı olan “zaman geçmesi” ile bağdaştırıldığında, günümüzde verimli zaman kavramı çok daha önem arz eder hale gelmiştir. Çocuklarla yapılacak her şeyde planlama, zamanın etkinliklere, uygulamalara göre paylaştırılması verimliliği artırmaktadır. Zamanı verimli kullanmayı daha anlamlı kılmak için şu benzetmeyi yapabiliriz: Zamanı, yirmi dört saat boyunca bir elektrik motorunun ürettiği hareket enerjisine benzetirsek, bu bir günde üretilen hareket enerjisinin tamamına yakın kısmının iş yapabilme hareketi başka hareketlere dönüştürebilme kabiliyeti bizlere verimli bir sürecin gerçekleştiğini gösterir. Harekete dönüşebilen, iş yapabilen her enerji parçası zamanın verimli kullanıldığının da bir göstergesidir. Başka bir şekilde açıklamaya çalışırsak, çocuğunuzla/çocuklarınızla yapacağınız her tür etkileşim, oyun vb. için planlama, zamanı parçalara bölme, bu parçalarla yapılacak etkinlikler veya oynanacak oyunlar zaman-aktivite bağlamında eşleştirilmeli ve buna sadık kalınmalıdır.

Verimli Zaman Nedir?

Zamanın veriminden bahsetmek için öncelikle yapılacak aktivitelere, işlere ve gündelik rutinlere göre zamanın haftalara, günlere veya belirli saatlere göre planlanması gerekmektedir. Bunu yaparken de önem sırasına göre sıraladığımız bir öncelikler listesinin olması işimizi kolaylaştıracak önemli bir noktadır. Yapacaklarımızı plan dâhilinde zamanın akışıyla birlikte uyguladığımızda geçen zaman verimli hale gelir. Çünkü yapılan her ne ise plan dâhilinde yapılmış ve bizlere sağladığı faydanın en üst seviyede olması sağlanmış olur. Örneğin çocuklarla oyun oynanacağı zamanların, günün belirli saatlerinde ve belirli aktivitelerle planlanması hem verimli zaman açısından hem de çocukların belirli alışkanları edinmesi anlamında çok önemlidir. Çocuklarla etkin zaman geçirmek için, onlarla kurulması gereken ve sonrasında da sürdürülebilir olmasının çok önemli olduğu bazı şartların göz önünde bulundurulması ve gerekli ortam koşullarının oluşturulması gerekmektedir. Abraham Maslow’un 1943 yılında yayımlanan ve ihtiyaç basamakları olarak tanımlanan çalışmasında fizyolojik ihtiyaçların, güvenlik ihtiyaçlarının, sevgi ve ait olma bilincinin, saygınlık kazanma isteğinin ve sonunda kendini gerçekleştirme erdeminin bu şartların sağlanması noktasında önemli ve adım adım gidilmesi gereken basamaklar olduğunu söyleyebiliriz. Bu basamakların bazılarını bu yazımızda daha detaylı inceleyelim.

İletişim

Çocuklarla iletişimin temeli anne karnında atılır ve doğum sonrasında çevre koşullarının da devreye girmesiyle bu temel üzerine gelişimsel süreçler eklemlenmeye başlar. İletişim biçimleri ilk olarak aile ile şekillenir. Aile içi iletişim çocuklarda rol model olgusunu destekleyecek nitelikte olmalıdır. Anne-baba arasındaki iletişim şekilleri çocukların iletişim becerilerine de yansır. Bu yüzden çocuklarla etkin zaman için iletişim biçimlerimizi doğru şekillerde oluşturmak ve rol model olmak çok önemli olmaktadır. İletişimde, çocukların yaş seviyelerine uygun olarak davranmak, ister olumlu ister olumsuz durumların yaşanması olsun çocuklar mutlaka dinlenilmeli ve söylemeye, beden dilleriyle anlatmaya çalıştıklarını anlamaya gayret gösterilmelidir. Bunu yaparken de beden dilimize, ses tonumuza dikkat etmek, mümkünse çocuklarla aynı fiziksel seviyede göz temasıyla iletişim kurmamız gerekir. Soracağımız sorular, cevabını almak istediğimiz sorular değil, onların cevaplayabileceği kısa ve net sorulardan oluşmalıdır. Bunun yanında sen dilini kullanarak bu dilin yol açtığı suçlayıcı, yargılayıcı durumları oluşturmak yerine ben dilini kullanmayı seçerek ben dilinin iletişimdeki duygu ve saygıyı bütünleştirici tarafıyla kullanılması iletişim kanalının daima açık ve etkin olmasını sağlar.

Çocuklara ev içi veya dışarıda küçük sorumluluklar vermek de birçok iletişim kanalının açılmasını sağlar. Anne-baba, büyük kardeş gibi aile üyelerinin kendi aralarındaki iletişim şekilleri de rol model olma durumundadır ve hiçbir hareket, beden dilin vurguları çocukların gözünden kaçmaz. Tüm bunların yanında çocukların sevgi-ait olma gereksinimlerinin karşılanması, sevildiklerinin onlara hissettirilmesinin de iletişimde çok önemli bir yeri vardır.

İlgi

Anne karnındaki bebeğin fiziksel güvende olması, doğum sonrası da fiziksel güvenin devam ettirilmesi ve bunun yanında gelişen duygusal güvenin de sağlanması önemlidir. Çocukların doğumla birlikte dışa bağımlılıkları artar. Çocukların daha fazla ilgiye, zaman yönünden aksatılmaması gereken beslenme süreçlerine, hareketlerinin ebeveynler tarafından daha fazla anlaşılır olmasına ihtiyaçları vardır. İlgi, çocukla kaliteli zaman geçirmenin ön koşullarından biridir. Bunun yanında Erik Erikson’un psikososyal gelişim kuramında da belirttiği gibi temel güven duygusunun sağlıklı bir şekilde oluşturulması en başta gelir ve bu güvenin oluşturulmasında ilgili olmak önemli bir yer tutar. Bu durum ileriki yaşlara da pozitif yansımaktadır. Güven duygusunu tamamlayan çocukların büyümeyle birlikte olgunlaşma süreçleri gelişir; çevreyi ve yavaş yavaş kendini keşfetmeye başlaması, çevresel uyarıcıları algılamasını sağlayan genetik faktörlerin de etkisiyle ilgi ve tutumları oluşmaya başlar. Zamanla çocuklardaki yürüme, konuşma, anlaşılabilir olma gibi gelişim durumları, ilgi ve merak duygularının gelişmesine de katkı sağlamaktadır. Görüldüğü gibi çocukla etkin zaman geçirebilmekte öncelikli durum, tüm boyutlarıyla onlara ilgi göstermek, model olmak ve bunların davranışsal çıktıları olan çocuğun ilgi ve ihtiyaçlarının şekillenmesine rehberlik etmektir. Ebeveynlerin çocukla kaliteli zaman geçirmeleri onların her dakikaya bir etkinlik, bir oyun koymak, iletişim yolları ve biçimlerini gözden kaçırarak, çocuklarını dinlemek ve ihtiyaçlarını fark etmelerine rehberlik etmek yerine aktivite odaklı davranmaları hem ebeveynler açısından hem de çocuklar açısından yorucu olmaktadır. O yüzden, aşırıya kaçmayan ilgi, verimli zaman anlamında bir artı sağlarken sınırların belirlenmesi noktasında ölçülü olabilmeyi çocuklara rol model yoluyla aktarmayı da sağlayan bir mekanizma görevini üstlenmiş olur.

İhtiyaçlarını Fark Etme

Çocukların ihtiyaçları anne karnında karşılanmaya başlar, doğumla birlikte artarak devam eden fiziksel ihtiyaçların yanına farklı alanlarda ihtiyaçlar eklemlenir ve bu hayat boyu devam edecek bir süreçtir. İhtiyaçlar çocuktan çocuğa değiştiği gibi çocuğun yaşadığı toplumun ihtiyaçları da zaman içinde çocuğun ihtiyaçlarını belirlemede rol oynar. İhtiyaç olgusu; bir şeyin eksikliğinin duygu-durumsal olarak isteğe dönüşme hali veya kalıtsal mirasın çevre etkileşimi ile biyolojik, psikolojik ve sosyal anlamda içsel ve dışsal dengeye ulaşması olarak tanımlanabilir. İhtiyaçlar fiziksel ve psikolojik olarak iki temel bölümde incelenmektedir. Maslow’un ihtiyaçlar hiyerarşisi basamaklarını dikkate aldığımızda çocukların dönemsel olarak hangi alanda neye ihtiyaç duyacaklarını, hangi tür oyunları oynamaktan zevk alacaklarını anlamak daha kolay olmaktadır. Çocukların gelişim basamakları dikkate alınarak, konuşma, iletişim kurma, onlarla eğitici oyunlar oynama, birlikte kaliteli zaman geçirme süreçlerinde ihtiyaçlarını fark etme, hem fizyolojik hem psikososyal alandaki gelişimlerine büyük katkılar sağlar.

İstikrarlı Olma

Ebeveynler çocukları için ilk kural koyuculardır. Kurallar, kural koyucular yani çocuklar için birer rol model olacak olan ebeveynler tarafından tutarlılığın da birer yansıması olacaktır. Kurallar ilk zamanlar için esnetilemez olsa da doğru iletişim, net ifadeler kullanma, tutarlı davranışlar sergileme gibi eylemler çocuklar için olduğu kadar ebeveynler için de istikrarlı olmayı sağlar ve belirli bir yaştan sonra çocukların da kuralları belirleyebildiği, onların kural koymaya ebeveynleriyle birlikte karar verebildiği durumlara evrilebilmektedir.

Yaş Aralıklarına Göre Verimli Zaman Önerileri

Çocuklarla verimli zaman geçirmenin birçok yöntemi vardır. Her çocuk biriciktir ve ilgi alanları, zekâ alanları, psikososyal ve fizyolojik durumları, yaşları, çevreyle etkileşimindeki duygu durumları vb. birbirinden farklı olabilmektedir. Verimli zaman planlaması yapılırken yaş aralıkları kriterini göz önünde bulundurmak çok önemlidir. Çünkü bunu yapmak gelişimsel olarak fiziksel ve psikososyal süreçlerin çocuktaki hazır bulunuşluk durumları tarafından belirlenmesi açısından çok önemlidir. Ayrıca her yaşın kendine özgü dinamikleri, yapabilme becerileri, ihtiyaç ve ilgi düzeyleri olması da, belirli yaş aralıklarına göre zamanı verimli kullanabilmeyi daha da işler hale getirmektedir. Aşağıda yaş aralıklarına göre verimli zaman önerilerini derledik.

0-2 Yaş İçin Öneriler

Bu çağdaki çocuklarla iletişim çok net ve kısa kelimelerle sağlanırken beden dili de önemli bir yer teşkil etmektedir. Bu yaş grubundaki çocukların bedensel ve zihinsel gelişimlerini oyunlarla desteklemek gerekir. Daha çok bir nesneyi bulmaya çalışma, benzer nesneleri üst üst koymaya çalışma veya birbirinden farklı renk ve şekillerdeki nesneleri uygun boşluklardan geçirerek kutu içinde biriktirmeyi sağlayan eğitici oyunlar, set şeklinde oyuncaklar bu yaş grubu için uygundur. Bunun yanında eğitici oyun olarak dergilerden, gazetelerden kesilen resimlerin seslendirilmesi, aynı nesnelerin eşleştirilmesini sağlayan eşleştirme kartları, birbiri içine geçebilen bloklar fiziksel hareketi sağlayıp nesneleri öğrenmeye yardımcı olmaya başlar. Ayrıca yatmandan önce birden fazla kitap alıp bir tanesini çocuğa vermek, diğerini de sesli olarak okumak, çocuğun okuma alışkanlığını erken yaşta kazanmasını sağlayıcı bir aktivite olarak değerlendirilebilir.

2-4 Yaş İçin Öneriler

Bu yaş grubundaki çocuklar devinimsel-psikomotor süreçlerini yoğun yaşamaktadır. Hareketlilik üst düzeye çıkmıştır. Bu süreçte hareketli nesnelerle oyunlar kurmak önemlidir. Örneğin birden fazla balonun havaya atılması ve yere düşmeden tutulması, el-göz koordinasyonunu sağlama konusunda eğitici oyun kapsamına alınmaktadır. Ayrıca iç içe kutular toplama veya bu kutuların boyutuna göre içine girip saklanmaya çalışma eğilimleri olması, kendi dünyalarını kurma ihtiyacının kıvılcımlarının parlamaya başladığını bizlere gösterir. Bunun için evdeki kartonlarda iç içe odacıklı bir evi birlikte tasarlamak ve kurmak çok eğitici olabilecektir. Bir çuval içine konulan oyuncak hayvanların çuval içinden tesadüfi çekilerek çıkan hayvanın sesini taklit etmek, yapılabiliyorsa hareketlerini taklit etmek de eğitici ve öğretici olabilir. Boş bir sayfaya bir şekil, hayvan vb. çizerek çocuğa farklı renklerde verdiğimiz kalemlerle o şeklin hayal dünyasında ne renk olduğunu çizmesini istemek de hem ince kas becerilerini geliştirir hem de renkleri öğrenmek açısından eğiticidir. Bunun yanında yatmandan önce birden fazla kitap alıp bir tanesini çocuğa vermek, diğerini de sesli olarak okumak, çocuğu elindeki kitapla ilgili resim veya yazılara bakarak sorduğu soruları cevaplandırmak okuma alışkanlığını erken yaşta kazanmasını sağlayıcı bir aktivite olarak değerlendirilebilir.

4-6 Yaş İçin Öneriler

Bu yaş aralığında kinestetik becerilerin ön plana çıktığı oyunlar oynamak zihinsel ve bedensel gelişimi bir bütün halde gerçekleştirme açısından faydalı olmaktadır. Oyun dönemi bu yaş grubu içinde geçirilir. Bu yaşta birlikte yapılan işler ön plana çıkmaktadır. Örneğin anne ile mutfakta yemek yapmaya yardımcı olmak, baba ile bir şeyleri tamir etmeye çalışmaktan keyif almak bu yaşların aktivite dönütlerindendir. Birlikte resim yapma, bunu özenli boyama, kesme ve yapıştırma, resimli kitaplardaki hikâyeleri birlikte yorumlama ön plana çıkan gelişimsel davranışlardır. İki resim arasındaki farkları bulma, pazardan ürün alma, bunların adını söyleme, sayı bloklarını sıralama, mevsimleri gösterme ve uygun boyamalar yapma gibi eğitici oyunlar bu yaş için uygundur. Birlikte kitap okumak, kelimelere dikkat ederek kitabın hangi sayfasındaki resimlerden bahsedildiğinin fark edilmesi de önemli bir aktivitedir.

6-8 Yaş İçin Öneriler

Çizme, yazma gibi ince kasların çok daha aktif kullanıldığı bu yaş grubunda bir resmin detaylı çizilmesi ve boyanması, harfleri ve rakamları belirli sırada sıralama ve yerlerini değiştirme oyunları, ailecek oynanabilen kelime oyunları, doğru sesleri doğru tonda çıkarma gibi oyunlar bu yaş grubunda yapılacak aktivitelerdendir. İki boyutlu ve üç boyutlu cisimlerin birlikte incelenebilmesi ve bunun için uygulamaların kullanılması mümkün. Kitap okuma alışkanlığını sürdürmek için birlikte kitap okumak, sırayla birer sayfa okumak gibi aktiviteler çocukla kaliteli zaman geçirmek anlamında önemlidir.

8-10 Yaş İçin Öneriler

Bilişsel becerilerin arttığı, fiziksel gelişimin kısmen durağanlaştığı bu yaş grubunda sudoku, eksik parçayı bulma, eksik sayıyı tahmin etme gibi eğitici oyunlar uygun oyunlardan sadece birkaçıdır. Bunların yanında dokuz taş, çizgilerle geometrik cisimleri oluşturma, sos gibi zihinsel beceri gerektiren oyunlar da oynanabilir. Bilgisayar veya mobil destekli görsel dikkat oyunları, müziksel etkinlikler, görsel mantık-görsel tarama oyunları, dikkat oyunları vb. oyunlar belirli zaman aralıklarında aileyle birlikte oynanabilecek oyunlardandır.

10+ Yaş İçin Öneriler

Gelişimsel süreç olarak bakıldığında çocuktan çocuğa veya cinsiyete göre değişiklik gösterse de bu yaş grubu ergenliğe yaklaşan grup olarak düşünülebilir. Bu yaşta da daha fazla zihinsel gelişimi destekleyici mantıksal, matematiksel oyunlara yer verilmeli. Ayrıca duygu ve düşünceleri geliştirici skeçler kurgulanarak aile içinde teatral bir ortamdaymış gibi sergilenebilir. Bunun yanında bilgisayar veya mobil destekli kodlama oyunları zihinsel gelişim ve mantıksal-matematiksel zekayı güçlendirme açısından önemli oyunlardır.

Çocuklarla kaliteli ve etkin zaman geçirmek ebeveynler için ileriki yaşlara dönük en önemli yatırımlardan biridir. Bebeklikten başlayarak vücut ve zihinsel açıdan gelişimi desteklenmiş çocuklar geleceğin mutlu ve sağlıklı bireyleri olmaya adaydırlar.

Tüm bu bilgiler ışığında çocuklarımıza yapacağımız en büyük iyilik onlara hak ettikleri ilgili ve sevgiyi göstermektir diyebiliriz. Çocukların eğitiminin her aşamasında ihtiyaçlarını fark edip doğru yöntemler kullanarak iletişime geçmek zamanı verimli kullanarak ilgilenmek yarının mutlu bireyleri ve toplumu için atılmış en büyük adımlar olacaktır.